Als we vanaf de Atlantische kust huiswaarts keren, nemen we bij voorkeur de Route Départemental. Je doet er wat langer over, maar de kans op een aardig restaurant voor de middag is het grootst. En je komt nog eens wat tegen.

Zo stuitten we onlangs op de Jardin de Gabriel. Achter een verwaarloosd hek bevindt zich een laag, wit gepleisterd arbeidershuisje dat letterlijk is omsingeld door een leger van levensgrote betonnen gestalten. Pokdalige gezichten staren ons star aan. ‘Alleen op afspraak te bezichtigen’. Er staat een telefoonnummer bij. Ik rammel tevergeefs aan het hek. Bellen heeft geen zin. Het is zondag. Het is bovendien 12.00 uur geweest. Dat kunnen we schudden.

Het arbeidershuisje staat in Chez-Audebert, een gehucht dat valt onder de gemeente Nantillé. Het wordt, lees ik later, tot 2000 bewoond door de plaatselijke timmerman Gabriel Albert en zijn vrouw Anita. Gabriel bereikt de eerbiedwaardige leeftijd van 96 en zijn naam leeft voort, al weet niemand hoe lang nog. Zijn vrouw overleed in 1999. In 1991 zei ze in een interview met een plaatselijke krant: ‘Het idee om deze beelden te maken, zat al heel lang in zijn kop’.

‘Verlost van zijn ketenen’

Het idee kwam tot leven toen Gabriel Albert met pensioen ging. Verlost van de ketenen van het dagelijkse werk om den brode, zo gaat het verhaal, stort de dorpstimmerman zich op zijn droom. In twintig jaar tijd bouwt hij aan een oeuvre van 420 betonnen beelden. We zien historische personages, als Vercingétorix, Napoléon en Louis Pasteur, illustere staatslieden als Charles de Gaulle en Giscard d’Estaing, fameuze Franse zangers als Brassens en Brel, en levensgrote nabootsingen van ‘kleine luyden’ die naamloos bleven, het lot dat de meesten van ons beschoren is.

Hoewel ik weet dat het zinloos is, rammel ik nog eens aan het hek. Ik loop er omheen en wring me in onmogelijke bochten om toch van zoveel mogelijk beelden een indruk te krijgen. Mooi zijn ze niet. Ze zijn wat onhandig en stijf. Laat ik het zo zeggen: er ontbreekt een zekere charme of frivoliteit aan. De gezichten treffen me als opvallend expressieloos.

Nu is beton geen meegaand materiaal, maar ik vrees ook dat Gabriel Albert geen al te groot talent was. Logisch, denk ik, dat hij wachtte tot zijn pensionering. Zat het idee voor al die beelden écht al zijn hele leven in zijn kop, zoals Anita, zijn vrouw, beweerde? Of trok hij zich terug in zijn atelier omdat hij als de dood was om zijn vrouw na een lang werkzaam leven voor de voeten te lopen? We zullen het nooit weten.

‘Het product van creatieve menselijke uitingen’

De notabelen van de Poitou-Charentes weten het wél. Ze zijn trots op dit kleine lapje erfgoed. Ze noemen de beeldentuin het ‘poëtische universum’ van een creatieve en gepassioneerde geest die op eigen kracht evolueerde van ambachtsman tot kunstenaar. En daar begint het voor mij te knellen. Want wat is kunst? Het is een haast onmogelijke vraag die de mensheid al sinds Plato bezighoudt. Wie een afdoende antwoord weet, mag het zeggen. Kunst is, zo wordt volgens Wikipedia algemeen aangenomen, ‘het product van creatieve menselijke uitingen’.

Kunnen we, als dat de juiste benadering zou zijn, de plaag van creatieve uitingen van al die pensioentrekkers die uit arren moede achter de schildersezel kruipen of aan het kleien slaan, als kunst beschouwen?  Kun je na je pensioen kunstenaar ‘worden’? Of word je als kunstenaar geboren, met geen andere keus dan kunst maken, omdat het brandt van binnen, ook als je bijna van de honger omkomt?

Ik besef, als ik de auto start, dat ik er niet uitkom. We laten het huis en atelier en de beeldentuin in Chez-Audebert, achter ons en vervolgen de RD 129. Intussen rammelen we van de honger. Een paar dorpen verderop stoppen we bij een auberge die er uitnodigend uitziet. Er zit aardig wat zondags volk op het terras, maar er zijn nog tafeltjes vrij. De dienstdoende ober schudt echter al van verre nee. Half twee geweest. Désolé.

Mijmerend loop ik langs het huisje met de blauwe luiken. Het is zo’n huisje zoals schoolkinderen huisjes tekenen. Franse schoolkinderen. Huizen in Nederland hebben zelden luiken. Dit huisje heeft ze wel. Ze zijn helder blauw. Het huisje ligt aan de rand van ons dorp, verscholen in het groen, achter de moestuin van Annie Peyrat die kort geleden haar man verloor. Hij heette Jean-Pierre. Telkens als ik langs het huisje met de blauwe luiken loop, moet ik aan hem denken.

Jean-Pierre en ik kwamen elkaar dikwijls tegen tijdens onze dagelijkse loopje. Hij wandelde op dokters voorschrift; vanwege zijn hart. Ik wandel preventief; tegen de kilo’s. Zijn zwakke hart werd Jean-Pierre fataal. Ik word zwaarder en zwaarder, maar leef. Meestal gingen Jean-Pierre en ik ons weegs na een kort praatje. Soms liepen we samen op. Hij sprak vaak met dankbaarheid over zijn jeugdjaren in ons dorp, over de zomervakanties die hij als schooljongen doorbracht bij papi et mami, in ons dorp, à la campagne. In het huis waar hij later, eenmaal getrouwd met Annie, zou gaan wonen. Hij leerde Annie kennen tijdens één van zijn vakanties. In Marsac. Dat hij terug zou keren naar de Creuse stond vast. Douce France, cher pays de mon enfance.

De beste metselaars van de Creuse

De jonge Jean-Pierre woonde met zijn ouders in Parijs, waar hij bouwkunde studeerde. Papi maakte zijn terugkeer naar het huis waar zijn ouders geboren en getogen waren niet meer mee. Hij stierf jong. Aan de hartafwijking die Jean-Pierre van hem zou erven. Terug in de Creuse was het vanzelfsprekend dat hij en Annie bij mami introkken. Het huis was veel te groot voor een weduwe alleen. Jean-Pierre begon een bouwbedrijf dat spoedig floreerde. Er kwam personeel, er kwamen kinderen. De goede reputatie van Maçonnerie Peyrat reikte tot in de verre omgeving. De metselaars van Jean-Pierre waren de beste metselaars van de Creuse. Tussen de bedrijven door verbouwde Jean-Pierre het stookhuisje dat aan het familiehuis vastzat tot aanleunwoning in pocketformaat. Met alles erop en eraan. Mami bracht er haar laatste jaren door, bemoederd door haar kinderen en kleinkinderen.

Het is een schattig huisje. Helaas kreeg ik het pas te zien toen het dienst deed als knekelhuis. We namen er afscheid van Jean-Pierre die er plechtig lag opgebaard. Tussen de meubeltjes van mami. Ik keek naar zijn levenloze gezicht, voelde de hand van Annie op mijn pols drukken en had het te kwaad. De tranen brandden in mijn ogen. Niet zozeer om Jean-Pierre – ik mocht hem graag, maar zó close waren wij nu ook weer niet – maar om het besef van willekeur en wrede ironie. Jean-Pierre stopte met werken toen hij 60 was, de ultieme droom van de meeste Fransen. Maar,  vertrouwde hij me meermaals toe als we met elkaar op wandelden: sinds zijn pensionering kon hij zijn draai niet vinden. Bij gebrek aan bezigheden begon hij te tobben over zijn gezondheid. Hij ervoer zijn nieuwe leven als volstrekt vergeefs. Hij zei: ‘Van al dat rondwandelen kan de wereld niet draaien, Ton.’ Ik was het met hem eens. Jean-Pierre was nog geen 62 toen hij voor een derde maal werd opgenomen voor een hartoperatie. Die werd hem noodlottig. Op de dag van zijn begrafenis stroomde het dorp vol en puilde onze kleine kapel uit.

Blauwe luiken, ginds in de rooshof

Steeds als ik langs het huisje met de blauwe luiken loop komen de herinneringen aan die droevige dag en aan mijn korte gesprekken met Jean-Pierre terug. Ook nu. Waarom weet ik niet, maar deze keer besluit ik zijn graftombe te bezoeken. Ik zie tot mijn verrassing dat het hekwerk dat toegang biedt tot de intieme dorpse dodenakker geschilderd is. In stemmig grijs. Bij het familiegraf valt me voor het eerst op dat er geen enkele voornaam is terug te vinden. Er staan verse bloemen en vrolijk bloeiende planten op en rond de tombe. Annie houdt van bloemen. En ze houdt de moed erin. Maar de moestuin ligt er als een wildernis bij, nu Jean Pierre er niet meer schoffelt. Ik loop er vaak langs.  Achter de moestuin staat het huisje met de blauwe luiken. In het groen dat lustig woekert. Genoeg werk voor de man met de zeis, dunkt me. Dus begrijp ik niet goed waarom hij uitgerekend Jean-Pierre moest hebben. ‘Ginds, in de rooshof, snoeide ik loot na loot, Toen keek ik achter mij. Daar stond de Dood.’

Ik huiver bij de gedachte en kies het hazenpad.

Twee maanden geleden troffen houthakkers in een woud in India een verwilderd meisje aan. Onlangs pikten de Nederlandse media het nieuws op. Ik dacht meteen aan een beeld dat ik eens tegenkwam in een dorp in de Aveyron in Zuid-Frankrijk. Op de sokkel stond Victor, Enfant Sauvage de l’Aveyron, gevangengenomen in St. Sernin/Rance, op 8 januari 1800. Ik was meteen nieuwsgierig naar het verhaal achter Victor, het verwilderde kind. Het bleek een verhaal zonder happy end.

Het meisje in India werd aangetroffen in een leefgemeenschap van apen. Ze leek zich in dat gezelschap prima op haar gemak te voelen, vertelde een agent die bij haar ‘redding’ betrokken was. Toen ze haar meenamen, renden de apen nog lange tijd krijsend en protesterend achter de troepen aan. ‘Arme apen’, zei mijn vrouw inlevend, toen ik het bericht voorlas. ‘Arm meisje’, dacht ik. Er viel geen land met haar te bezeilen, dus werd ze geparkeerd op de gesloten afdeling van een psychiatrische inrichting. Daar hopen deskundigen haar te socialiseren en aan de praat te krijgen. Vooralsnog bijt ze alleen maar van zich af, letterlijk. Ze stoot apenklanken uit en eet met haar mond van de vloer. Het arme kind.

Wetenschap nieuwsgierig naar wolfskind

De gelijkenis met het verhaal van Victor, verwilderd kind uit de Aveyron, is pregnant. Hij wordt voor het eerst gespot in 1797, maar laat zich niet gemakkelijk in de val lokken. Hij is vliegensvlug, klimt behendig in bomen, en laat zijn tanden zien. Drie jagers gaan op jacht naar het ‘wolfskind’. Op 8 januari 1800 slagen ze erin hem gevangen te nemen. Hij verzet zich als een wilde kat, maar dat mag niet baten. De jongen wordt ondergebracht in een streekziekenhuis in Saint-Affrique en wordt min of meer tentoongesteld. Parijse wetenschapskringen krijgen lucht van het fenomeen. Ineens wil iedereen kennismaken met het ‘levende en authentieke bewijs van hoe we in den beginne leefden als mens’.

In augustus wordt de wolfsjongen op transport gesteld naar Parijs. Ook daar belandt hij eerst als een studieobject in een hospitaal. Zoals gebruikelijk onder professoren, dient zich al snel een controverse aan. Hadden wij, beschaafde mensen, wel het recht om deze jongen zijn vrijheid af te pakken en vanuit de wildernis bloot te stellen aan onze civilisatie en te onderwerpen aan onze humane normen? Vanuit dit thema creëren kritische theatermakers zelfs een Vaudeville-voorstelling rond het lot van de weerloze sterveling uit de Aveyron. Ook de vraag of de jongen ‘achterlijk’ geboren is, of dat zijn achterstand was toe te schrijven aan zijn isolement in de wildernis doet de gemoederen onder professoren hoog oplopen.

Van studieobject tot kwijnend bestaan

Naar de herkomst van de wolfsjongen blijft het gissen. Even steken geruchten de kop dat een plaatselijke notaris de jongen als een ongewenste hond zou hebben achtergelaten in de bossen uit schaamte voor zijn vermeende doofstomheid. De notaris zal goed last hebben gehad van de roddels, maar sluitende bewijzen bleven uit. Uiteindelijk ontfermt een Parijse geleerde zich met de beste bedoelingen over de jongen. Hij heet Jean-Marc Gaspard Itard en is gespecialiseerd in dovenonderwijs. Hij is degene die de jongen zijn naam Victor geeft. Opmerkelijk feit: in een film die François Truffaud in 1970 over de lotgevallen van Victor maakt – Enfant Sauvage – neemt de vermaarde Franse cineast zelf de rol van de arts voor zijn rekening. Jean Itard laat al zijn geduld en educatieve expertise los op de jongen. Resultaat: nul. Verder dan een paar onverstaanbare woordjes brabbelen, komt de armzalige Victor niet. Zijn goedhartige leermeester geeft de moed na vijf jaar op.

Vanaf dan lijdt Victor een kwijnend bestaan in een doofstommeninstituut voor armen, geleid door een zekere mevrouw Guéren. Het instituut is gevestigd in een oud en verlaten klooster in de Impasse de Feuillantines, toen een akelige, van zon gespeende steeg in het 5e arrondissement van Parijs. Hoe het er nu is, weet ik niet. De aandacht voor Victor neemt snel af. De wetenschap vergeet hem, de wereld vergeet hem. In 1828, na eindeloze jaren van eenzame opsluiting, verlost de dood hem uit zijn lijden. Het lichaam van het wolfskind dat liefdevol werd omarmd door de beschaafde mens, wordt achteloos in de gemeenschappelijke beerput gedumpt. Einde verhaal.

‘Arme apen’, zei mijn vrouw terecht toen ik het bericht over het meisje uit India voorlas.

Arm meisje, peinsde ik, denkend aan het verhaal van de onfortuinlijke Victor, Enfant sauvage de l’Aveyron, gevangengenomen in St, Sernin/Rance, op 8 januari 1800. Hebben wij mensen het recht om…?

Rocamadour is één van de drukst bezochte trekpleisters van Frankrijk. De toeristen komen niet zozeer af op de heiligdommen van de bedevaartplaats, maar op de hellende, middeleeuwse straatjes vol eetgelegenheden en boetieks. De kleine stad in de Lot, dichtbij de Dordogne, zit tegen een steile rotswand aangeplakt en zweeft letterlijk en figuurlijk tussen hemel en aarde. Het is echter niet de heilige geest die er rondwaart, maar de koopmansgeest. En dat is altijd zo geweest. Vanaf het moment dat marketingmonnik Géraud D’Escorailles de ‘Rots van Amadour’ als bedevaartsoord op de kaart zette.

“Toen hij bij de rand van de rots aangekomen was, ontkleedde hij zich en gaf er niet om dat iedereen zo zijn armzalige naaktheid kon zien. Hij deed een touw om zijn nek en liet zich zo, als een dief, voortslepen, terwijl twee anderen hem met bezems voor zich uitduwden.”

Het Boek der Wonderen van Rocamadour: ‘een gouden marketinggreep’

Aldus een getuigenis in het Boek der Wonderen dat Géraud D’Escorailles in 1172 liet schrijven door de tekstmonnik van dienst. Doel: promotie van de bedevaartsplaats die de paus hem in 1152 toewees na een langlopend eigendomsdispuut met een naburige abdij. Het Boek der Wonderen was een gouden marketinggreep. Er staan 126 mirakels in, die allemaal worden toegedicht aan de goedertierenheid van de heilige maagd Maria. Van wonderbaarlijke genezingen tot verheven hallucinaties en hysterische hoogtepunten als hierboven geciteerd, de tekstmonnik weet zich voorbeeldig in de doelgroep in te leven en kweet zich uitmuntend van zijn taak. Zijn eenvoudige, levendige schrijfstijl spreekt zowel edellieden als de armste sloebers tot de verbeelding. Storytelling avant la lettre. Het manuscript wordt lustig gekopieerd, gedeeld, verslonden en voorgelezen. Het futiele Mariastadje groeit uit tot één van de belangrijkste bedevaartplaatsen van Europa en krijgt de status van pleisterplaats op de vermaarde pelgrimsroute naar Santiago de Compostella.

De eerst nog bescheiden toeloop naar het bedevaartsoord begint met de vondst van een kleine kapel aan de voet van het rotsmassief waar de de stad tegenaan is gebouwd. De kapel zou gesticht zijn door de heilige Amadour, een godvrezende kluizenaar die zich in de Vallei van Alzou terugtrok om zich te verliezen in zijn verering van de maagd Maria. Toen plaatselijke bewoners jaren later bij de kapel een graf groeven voor een zieltogende buurman, stuitten ze op het gave lijk van Amadour. Hij werd bijgezet in de kapel. De regionale bisschop was er als de kippen bij om Amadour met de zegen van de paus zalig te verklaren. Vanaf dat moment is het raak. Zwakken en zieken vinden als bij donderslag genezing van angsten en kwalen en de verhalen doen als een lopend vuurtje de ronde. Het grootste wonder is de impact van het Boek der Wonderen zelf.

‘In het aanschijn van de magische rots gaan alle godsdienstige remmen los’

Rocamadour floreert. Uit de wijde omgeving komt jan en alleman zich laven aan Maria’s mededogen. Men legt barre voettochten af om de genade deelachtig te worden. In het aangezicht van de rots valt men niet zelden in katzwijm of gaan alle extatische remmen los. Daar moeten we nu om lachen, maar vergeet niet welke ontberingen er aan het bereiken van de eindbestemming vooraf gingen! Intussen dijt Rocamadour zienderogen uit. Om al die pelgrims te huisvesten, laat D’Escorailles een abdijpaleis, een basiliek en een bonte verzameling van kapellen bouwen. Later komen daar de stad en verdedigingswerken bij.

Een beetje pelgrim maakte in die tijd goede sier door de stenen trappen naar de diverse heiligdommen op zijn knieën te beklimmen, bij voorkeur geketend. Met deze vorm van boetedoening was je redelijk verzekerd van kwijtschelding van je zonden. Donaties waren welkom, uiteraard. Die droegen nog eens extra aan die zekerheid bij, geheel in overeenstemming met de katholieke mores. Op je knieën 216 stenen traptreden op. Dan wil je bovenaan de rots wel hallucineren!

Halverwege de 14de eeuw komt de klad erin. De 100-jarige oorlog en de Zwarte Dood die van 1246 tot 1351 meedogenloos huis houdt, doen het geloof geen goed. Dwepen met het bovenaardse raakt uit zwang, de animo om op pelgrimage te gaan neemt af. Tijdens de heftige godsdiensttwisten van de 16e eeuw steken protestantse Hugenoten de stad en het gave, doch ontzielde lichaam van Amadour in de fik. Rocamadour wordt een zieltogende herinnering aan vrome tijden.

‘Het wonder van Rocamadour is Rocamadour zelf’

Dankzij een gewaagde restauratie in de 19e eeuw kunnen we de stad tussen hemel en aarde weer in zijn volle glorie beleven. Vanuit de volledig vercommercialiseerde winkelstraat kun je een lift naar boven nemen; naar de heiligdommen. Ik neem de trap van 216 treden. Het laatste stuk probeer ik uit op mijn knieën. Ik ontkleed me niet, maar trek er wel een van pijn en smart vertrokken gezicht bij. Mijn vrouw kijkt beschaamd van me weg. In het aangezicht van de basiliek besef ik dat wonderen bestaan. Maar niet bij de gratie van God, zijn zoon, de heilige geest of de maagd Maria. Het wonder van Rocamadour is Rocamadour zelf, gecreëerd door mensenhanden, in opperste harmonie met dat steile rotsmassief en van een eeuwige schoonheid. Amen.

Uit piëteit voor de andere pelgrims houd ik mijn kleren aan. Wel toon ik tijdens mijn boetedoening een van pijn en smart doortrokken tronie.

De rust is radicaal verstoord. Ons lustoord tussen de Franse heuvels gaat gebukt onder terreur. Had ik de natuur zijn gang maar laten gaan. Maar nee, bij het intreden van de winter moest ik zo nodig een handje helpen. En nu zit er een patjepeeër in mijn tuin. Krijg die er maar eens uit.

Kort geleden las ik Het Vogelhuis. Hierin vertelt Eva Meijer het verhaal van Len Howard, een Engelse muzikante en natuuronderzoekster die zich de tweede helft van haar leven terugtrok op het platteland om het gedrag van tuinvogels te bestuderen. Ze zette haar domein vol voederplanken en nestkastjes. Met veel vogels, vooral kool- en pimpelmezen, bouwde ze een warme band op. Zonder schroom vlogen de vogels bij haar binnen. Dat ze de boel onderscheten, nam ze voor lief.  Haar bijzondere observaties, doorgegeven door Eva Meijer, leveren een herkenbaar verhaal op van geldingsdrang, ontrouw, jaloezie en behaagzucht.

‘Eindelijk een hobby, een passie!’

‘Dat wil ik óók!”,  riep ik toen ik het boekje uit had. ‘Wat zegt het?’, vroeg mijn vrouw. Ik deelde de inhoud van het boekje en de wens om onze tuin met voederplanken extra vogelvriendelijk te maken. Dit kon wel eens een hobby worden, of zelfs een passie. Maar ik ging eerst een tukje doen en de dagen daarna viel er veel schrijfwerk te verzetten.

Na een kleine week echter, riep mijn vrouw vanuit de schuur, door Nederlanders in Frankrijk vaak aangeduid als atelier, of ik een momentje had. Ik was verbluft. Mijn vrouw, de handige van ons twee, had een paar oogstrelende overkapte voederplanken en zaadschommels in elkaar getimmerd en met ecologisch verantwoorde lak afgewerkt. Ik kon mijn geluk niet op.

In korte tijd vlogen de vinken, mezen en mussen af en aan. Ze waren zichtbaar in hun sas met het zaad en vet dat ik iedere morgen over de voederplanken en zaadschommels verdeelde. Naarmate het kouder werd, voerde ik de porties op. Iedereen kwam aan zijn trekken. Er was genoeg. Ze zaten elkaar geen haarbreed in de weg. Integendeel. Ik ben geen vogelconnaisseur, maar volgens mijn waarneming roepen kool- en pimpelmezen hun vrienden en familie erbij en wijzen ze elkaar speels de weg. Het ging er vrolijk aan toe en ik genoot van mijn nieuwe liefhebberij.

‘Oplazeren!, hoor je hem tweeten’

Tot de roodborst zich meldde. Wat een irritante en arrogante vogel is dat! Wat een windbuil! Zodra hij zich op de voederplank vertoont, is er herrie in de tent. Hij zet zijn rode borst op en foetert iedereen die in de buurt durft te komen uit. ‘Oplazeren!’, hoor je hem tweeten. Wie zich niet snel genoeg uit de voeten maakt, kan rekenen op een frontale aanval. Hij terroriseert niet alleen vogels van andere pluimage, maar ook zijn eigen volk. ‘Me first’, is zijn credo.

De roodborst is een patjepeeër. Hij doet me denken aan die types die meteen hekken en afrasteringen plaatsen rond hun stukje grond in Frankrijk en je aankijken met een blik van ‘mot je wat?’ Van die gasten die zich iedere avond klokslag 10 in een Gerard Joling-jack hijsen en als buurtwacht de straat op gaan, uitgerust met een staaflamp van een meter. Ze tikken op je raam en roepen: ‘alles kits, buurman, nog iets verdachts gezien?’ Dan vervolgen ze hun ronde. Met de borst vooruit.

Het was zo vredig en evenwichtig in onze tuin tussen de Franse heuvels. Ons leven kabbelde aangenaam voort, in een oase van rust en verdraagzaamheid. Tot die verongelijkte driftkop verscheen, die patjepeeër die geen indringers duldt en al helemaal geen tegenspraak. We noemen hem Trump. Het is een onaangename vogel en om hem weg te krijgen, stoppen we met voeren. Mijn gevoel van hoop en perspectief kreeg een lelijke knauw. Minstens zo erg is: ik heb geen hobby meer!